“Jaworzniacy”
“Jaworzniacy” to nazwa Związku Młodocianych Więźniów Politycznych lat 1944-1956.
Związek został powołany do życia w 1990 roku. Rok później utworzona została Fundacja o tej samej nazwie. Jej głównym zadaniem jest niesienie pomocy najbardziej potrzebującym członkom Związku, a przede wszystkim ocalenie prawdy od zapomnienia.
W czasie II woju światowej w Jaworznie znajdował się podobóz Auschwitz – Birkenau. Po wojnie na terenie obozu umieszczono wysiedlonych Polaków i Ukraińców w ramach akcji “Wisła”. W roku 1951 roku powstało więzienie dla młodocianych więźniów politycznych. W ciągu 5 lat działalności więzienia przeszło ponad 10 tysięcy młodych ludzi, którzy w większości skazani zostali za przestępstwa polityczne. Młodzi ludzie, którzy trafili do jaworznickiego obozu, często w chwili aresztowania nie mieli skończonych 21 lat. Najmłodsi mieli po 15 lat. Podczas niewoli w obozie więźniowie wychowani byli przez pracę, w oparciu o metody radzieckiego pedagoga Antoniego Makarenki, które miały sprawić zmianę poglądów.
Jaworznickie więzienie obsługiwało 5 kopalń Jaworznickiego Okręgu Węglowego. Zatrudnieni więźniowie wykonywali najcięższe prace na pokładach mokrych oraz zagrożonych wybuchem metanu. Więźniowie pracowali również na terenie obozu – w zakładzie prefabrykacji betonu i stolarni, produkując skrzynki na amunicję i broń.
W celu stworzenia pozorów reedukacji, powstała zasadnicza szkoła zawodowa oraz technikum o kierunku obróbki metali, w których więźniowie pracowali i uczyli się.
W więzieniu zatrudnionych było ok. 500 pracowników służby więziennej, którzy nazywano wychowawcami. W głównej mierze ich zadanie polegało na pełnieniu funkcji strażników, a specjalne przeszkolenie miało na celu zmianę poglądów politycznych więźniów oraz skłócenie ich. W tym celu posługiwano się przekupstwem obiecując wcześniejsze wyjście na wolność, zastosowanie amnestii lub przyznania innych lokalnych przywilejów – w postaci dodatkowego pisania listów. Bez wątpienia największym cierpieniem od strony psychicznej była nieustająca inwigilacja, natomiast od strony fizycznej głód.
W raporcie sporządzonym dla Centralnego Zarządu Więziennictwa jeden z funkcjonariuszy przyznał, iż eksperyment pedagogiczny w Jaworznie się nie powiódł. Więźniowie okazali się bardziej inteligentni od wychowawców – zwyciężył solidaryzm.
Likwidacja jaworznickiego obozu miała miejsce w roku 1956, na skutek buntu, który wybuchł 15 maja 1955 roku. Był on wyrazem protestu po zastrzeleniu śpiącego więźnia, który legalnie odpoczywał po nocnej zmianie w pracy kopalni. Zdaniem strażnika więzień położył się zbyt blisko “pasa śmierci”. Był to największy bunt w historii polskiego więziennictwa, w którym wzięło udział ponad 2500 więźniów.
Opracowano na podstawie tekstu Jerzego Stokowskiego.
