Nauczyciel szkoły średniej, dyrektor gimnazjum w Stryju (woj. Stanisławów), ofiara zbrodni katyńskiej, zginął w Kijowie, pochowany na cmentarzu wojennym w Bykowni.
Urodził się 19 sierpnia 1879 r. w Ciężkowicach jako syn Sylwestra i Marianny z domu Czopik. Był młodszym o 12 lat bratem Błażeja Pawlika, pierwszego syna rolnika z jaworznickiej okolicy, który ukończył studia wyższe. Zob. Pawlik Błażej.
Przykład starszego brata zapewne odegrał istotną rolę w tym, że młodszy brat kontynuował naukę w szkole średniej. W roku szkolnym 1893/94 rozpoczął naukę w I klasie Gimnazjum św. Anny w Krakowie. Miał wtedy 14 lat i był absolwentem szkoły ludowej w Ciężkowicach. Do gimnazjum uczęszczał regularnie od I do V klasy, był uczniem średnim, a to nie dawało uprawnień do stypendiów, które były przeznaczone dla ubogich, ale najlepszych uczniów. Ostatnie trzy klasy gimnazjum realizował w systemie eksternistycznym, tak wtedy nazywano tryb zaoczny. Do matury zgłosił się w maju 1901 r. w Gimnazjum św. Anny w Krakowie. Z nieznanych powodów odstąpił jednak od zdawania egzaminu w tym miejscu i terminie. Maturę zdał w Gimnazjum św. Jacka w Krakowie we wrześniu tego samego roku. Przez okres trzech lat szkolnych praktycznie sam się utrzymywał, przy niewielkiej pomocy rodziny oraz samodzielnie prowadził i kontrolował swój tok nauczania. Zdanie matury w takich warunkach, tylko z przesunięciem terminu na jesień, bardzo dobrze świadczy o jego uporze i konsekwencji w działaniu oraz sile charakteru. Studia na Uniwersytecie Jagiellońskim rozpoczął na Wydziale Prawa, był studentem zwyczajnym przez dwa lata, 1901-1903. Prawdopodobnie wybrał Wydział Prawa idąc za przykładem starszego brata Błażeja, ale później przeniósł się na Wydział Filozofii, gdzie studiował przez następne trzy lata 1903-1906. Uczęszczał też na zajęcia z filologii klasycznej i niemieckiej. Nie złożył jednak egzaminów końcowych, ani nie napisał pracy naukowej, których zaliczenie dawało tytuł naukowy. Taki przebieg edukacji świadczy o trudnościach materialnych i konieczności pracy na własne utrzymanie. W tamtym czasie tylko 30% studentów miało odpowiednie zaopatrzenie finansowe, pozwalające na spokojne studia. Większość musiała zdobywać środki na swoje utrzymanie, podejmując różnego rodzaju zatrudnienia. Studenci pracowali w charakterze korepetytorów oraz guwernerów, przepisywali akta u prawników, porządkowali biblioteki i archiwa, segregowali pocztę. Nie do przyjęcia była natomiast praca studentów jako kelnerów w restauracjach lub sprzedawców w sklepach. Wtedy uważano takie zajęcia za poniżające dla przyszłych absolwentów wyższych uczelni.
Jacek Pawlik podjął zatrudnienie 21 września 1906 r. w Stryju, w państwowym gimnazjum z polskim językiem wykładowym1. Gimnazjum to było trzecią placówką w Galicji pod względem liczebności uczniów. Łączna liczba uczniów kształtowała się na poziomie 1300 i stale wykazywała tendencje wzrostowe. Pawlik był jednym z trzech germanistów zatrudnionych w tej szkole, poza tym uczył języka łacińskiego w klasach niższych. Pracował w wymiarze od 14 do 25 godzin tygodniowo, poza tym był wychowawcą jednej z klas. Powierzono mu również kierownictwo biblioteki nauczycielskiej oraz gabinetu archeologicznego. Formalnie posiadał wykształcenie wyższe, bez dyplomu uniwersyteckiego, określane jako nauczyciel egzaminowany z języka niemieckiego. Przez kolejne lata uzyskiwał awanse w hierarchii służbowej. W 1916 r. otrzymał tytuł profesora szkół średnich. Przez dwadzieścia lat uczył w I Gimnazjum, w 1927 r. otrzymał stanowisko dyrektora II Gimnazjum w Stryju2.
Jacek Pawlik znany był z metody nauczania języka obcego, która polegała na maksymalnym ograniczaniu używania języka polskiego. W czasie jego lekcji używało się wyłącznie języka niemieckiego. W ciągu trzydziestu kilku lat swej pracy nauczał i wychowywał wielu uczniów. Wśród nich byli znani i zasłużeni ludzie w lokalnym, a nawet szerszym, galicyjskim środowisku. Wszak stryjskie gimnazjum kończyli przyszli lekarze, prawnicy, nauczyciele i inni przedstawiciele wolnych zawodów. Między innymi w latach 1915-1923 chodził do tego gimnazjum Pesach Stark, znany później jako Julian Stryjkowski, polski pisarz i poeta. Polskie nazwisko nawiązywało do jego rodzinnego miasta. Przez pewien czas uczniem stryjskiego gimnazjum był Zygmunt Szendzielarz pseudonim Łupaszka3. Było to w roku szkolnym 1929/30, kiedy ten był uczniem VII klasy w II Państwowym Gimnazjum w Stryju. Uczniem Jacka Pawlika był również Stepan Bandera4, którego uczył języka niemieckiego i łacińskiego od II klasy gimnazjum do jego matury w 1927 r. Można dodać, że Bandera był bardzo pilnym uczniem, należał do prymusów klasowych.
We wrześniu 1939 r. do Stryja najpierw wkroczyli Niemcy, którzy po kilkudniowym plądrowaniu i wywiezieniu wszystkiego, co uznali za cenne, 17 września oddali miasto Armii Czerwonej, na podstawie wzajemnego uzgodnienia w sprawie podziału terytorium Polski. Bolszewicy wkroczyli i natychmiast nastąpiły masowe aresztowania Polaków. Obok członków władz miejskich, kierownika warsztatów kolejowych, został również aresztowany Jacek Pawlik, dyrektor gimnazjum. Został wywieziony i wszelki ślad po nim zaginął. Dopiero w latach 90. XX wieku, po ujawnieniu prawdy na temat zbrodni katyńskiej, odnaleziono informacje na temat jego losu. Został zamordowany w 1940 r. w kazamatach NKWD podczas tzw. zbrodni katyńskiej5. Pochowany jest na Polskim Cmentarzu Wojennym w Kijowie-Bykowni. Należy do cywilnych i najstarszych ofiar tej zbrodni, we wrześniu 1939 r. miał skończonych 60 lat.
Rodzina: 12 kwietnia 1913 r. Jacek Pawlik zawarł związek małżeński w Stryju. Nieznane są dane żony, ani ewentualnych dzieci. Wiadomo, że NKWD interesowało się również rodzinami aresztowanych Polaków i przymusowo wywoziło je, na przełomie 1939 i 1940 r., w głąb Rosji. Wiele polskich rodzin zginęło lub zmarło wtedy na „nieludzkiej ziemi”. Prawdopodobnie spotkało to również rodzinę Jacka Pawlika. Nie odnaleziono informacji na temat jej losów.
- Stryj – miasto powiatowe w województwie stanisławowskim. Siedziba starostwa i rady powiatowej, duży węzeł kolejowy, warsztaty kolejowe, kilka fabryk. W 1914 roku zaludnienie wynosiło 30 942 osób. W okresie II Rzeczypospolitej 35 tys. mieszkańców, ponad połowa Polaków, 12 tys. Żydów, kilka tysięcy Ukraińców, kilkuset Niemców. W mieście Stryj nigdy nie gasły gazowe lampy uliczne, ponieważ nie opłacała się usługa ich włączania i wyłączania wobec niskiej ceny gazu ziemnego ze złóż w pobliskiej Daszawie. Miasto Stryj było miejscem urodzenia wielu słynnych pisarzy, np. Kornela Makuszyńskiego (1884-1953) czy Kazimierza Wierzyńskiego (1894-1969). Ponadto urodzili się w Stryju: Danuta Baduszkowa (1919-1978) reżyserka teatralna, Józef Kustroń (1892-1939) generał Wojska Polskiego, Wieńczysław Gliński (1921-2008) znany aktor teatralny i filmowy, Lidia Winniczuk (1904-1993) profesor filologii klasycznej, znawczyni epoki antyku, Zygmunt Wojciechowski (1900-1955) historyk państwa i prawa oraz wielu innych.
- C.k. Gimnazjum w Stryju założone zostało w 1880 r. Ze względu na dużą liczbę uczniów w 1908 r. zorganizowana została jego filia, a w roku szkolnym 1919/20 powstało oddzielne II Gimnazjum. W latach 30. XX w toku tzw. reformy jędrzejewiczowskiej, I Gimnazjum miało profil humanistyczny i imię Marszałka Józefa Piłsudskiego, II Gimnazjum uzyskało profil matematyczno-przyrodniczy oraz imię Prezydenta Ignacego Mościckiego.
- Szendzielarz Zygmunt Edward (1910-1951) urodził się w Stryju, syn Karola urzędnika kolejowego. Major kawalerii Wojska Polskiego, w czasie okupacji dowódca 5 Wileńskiej Brygady Armii Krajowej. Po wojnie dowódca zgrupowania wojskowego na Podlasiu i Białostocczyźnie, walczącego z okupacją Armii Czerwonej i tworzącymi się organami komunistycznego rządu. Aresztowany w czerwcu 1948 r. Osądzony i skazany na 18-krotną karę śmierci. Wyrok wykonano 8 lutego 1951 r.
- Stepan Bandera (1909-1959) ukraiński polityk, skrajny nacjonalista o faszystowskiej ideologii, przywódca Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów (OUN). Jego ugrupowanie ponosi odpowiedzialność za ludobójstwo polskiej ludności w latach 1943-1944 na Wołyniu i w Małopolsce Wschodniej, którego ofiarą padło około 100 tysięcy osób. Zginął 15 października 1959 r. w wyniku zamachu sowieckiego agenta KGB w Monachium. Bandera przebywał tam na emigracji politycznej. W Polsce pozostaje przykładem zbrodniarza winnego ludobójstwa. Natomiast w dzisiejszej Ukrainie stawia mu się pomniki i upamiętnia jako bohatera narodowego.
Bibliografia:
Corpus studiosorum Universitatis Jagiellonicae in saeculis XVIII-XX, pod redakcją K. Stopki, Kraków 2011, t. III s. 251; Sprawozdanie Dyrekcji Gimnazjum św. Anny w Krakowie za lata 1894 – 1901, Kraków ;Sprawozdanie Dyrekcji c. k. Gimnazjum w Stryju za rok 1906-1919, Stryj; Sprawozdanie Dyrekcji I Państwowego Gimnazjum w Stryju za 1921 rok, Stryj; Sprawozdanie Dyrekcji II Państwowego Gimnazjum w Stryju za 1929/30, 1930/31, 1931/32, Stryj; Henryk Kopia, Spis nauczycieli szkół średnich w Galicyi oraz Polskiego Gimnazjum w Cieszynie, Lwów, 1909 s. 126; Zygmunt Zagórowski, Spis nauczycieli szkół wyższych, średnich, zawodowych, seminariów nauczycielskich oraz wykaz zakładów naukowych oraz władz szkolnych, Warszawa-Lwów, 1926 s. 165, 378; Szematyzm Galicji i Lodomerii wraz z W. Ks. Krakowskim rok 1908, 1910, 1911,1912,1913, 1914, Lwów; Jan Bigo, Skorowidz Królestwa Galicji, W. Ks. Krakowskiego i ks. Bukowiny, Lwów, 1914; K. Barański, Przeminęli zagończycy, chliborobi, chasydzi…Rzecz o ziemi stanisławowsko-kołomyjsko-stryjskiej, London 1988 s. 230-270; L.J. Szulc, Takie małe miasto. Stryj 1934-1944, Warszawa, 2014 ; L. Swadowski, Stryjskie szkolne zagłębie w latach 1921-1939,[w:] “Strzecha Stryjska” , R.IV, 1994 nr 14 s. 53-59 ; E. Dyrda-Trzynastek, Pożegnanie Stryja, ” Strzecha Stryjska”, R.V 1995 nr 15, s. 40-44; A. Wartalski, Niektóre wydarzenia na terenie województwa stanisławowskiego,[w:] “Strzecha Stryjska”, R.II 1992 nr 4, s. 10-16; M. Metler, Pocztówka ze Stryja,S. Niecieja, Kresowa Atlantyda, Opole, 2015 t. VI s. 117;Archiwum Główne Akt Dawnych, Księgi metrykalne wyznania Rzymsko-katolickiej archidiecezji Lwowa, zespół 301, indeks nr 1287 ; Muzeum miasta Jaworzna, Księgi metrykalne Ciężkowic, sygn. 6,00, 14,00, 15,00; www. polskiecmentarzewojenne, Bykownia, ID 021630; www.osadnicy.org/kresowe stanice.
Maria Leś-Runicka
