Szlachcic herbu Jelita, właściciel dóbr w okolicy Olkusza: Bolesław, Ujków, Hutki, Laski; dziedzic Mstowa i Kamienicy, położonych koło Szczyrzyca. Dzierżawca jaworznickiej ekonomii królewskiej, prowadził wydobycie węgla kamiennego na terenie wsi Jaworzno.
Urodził się około 1740 r. jako syn Ignacego Romiszowskiego (podczaszego latyczowskiego) i Franciszki z Domosławskich. Nazwisko pisane również: Romiszewski, Remiszowski lub Remiszewski. Studiował w Akademii Krakowskiej. Aktywny w zjazdach szlachty krakowskiej, w 1766 r. został burgrabią krakowskim, brał udział w wielu komisjach wyznaczanych do rozsądzania spraw spornych. W 1782 r. został komisarzem królewskiej Komisji Kruszcowej zajmującej się poszukiwaniami geologicznymi i rozwojem górnictwa. Brał udział w obradach Sejmu Wielkiego jako poseł ziemi krakowskiej. Prywatnie interesował się górnictwem, które rozwijał w swoich dobrach. Znany był jako dostawca ołowiu, glejty ołowianej oraz galmanu. W 1791 r. otrzymał kasztelanię sądecką, odznaczony orderem św. Stanisława i Orła Białego.
W czerwcu 1790 r. Aleksander Romiszowski uzyskał dochodową dzierżawę skarbowej ekonomii w Jaworznie. Jako dzierżawca odznaczył się tym, że prowadził szeroką działalność w zakresie wydobycia wapna, galmanu i węgla kamiennego (szyby kopalniane znajdowały się w centrum wsi, tuż za dworskim folwarkiem). Istniała legenda, że Romiszowski odkrył pokłady węgla w czasie kopania dołów-pułapek na wilki. Jednak faktem było, że węgiel kamienny był wydobywany od co najmniej 1789 r., jeszcze za poprzedniego dzierżawcy, Franciszka Kownackiego. Kontrola jaworznickiej ekonomii przeprowadzona w czerwcu 1793 r. wykazała, że panowie dzierżawcy wydobywali węgiel bez obowiązujących zezwoleń i nie opłacali tzw. olbory, czyli podatku za działalność górniczą. Chłopi skarżyli się na uciążliwości wynikające z odrabiania pańszczyzny w Bolesławiu, rodowym majątku Romiszowskiego oraz ciężary związane z transportem górniczego urobku do Krakowa, Sławkowa lub Bolesławia. Rozstrzygnięcie komisji było jednoznaczne – pańszczyzna zrealizowana poza terenem jaworznickiej ekonomii była nielegalna i jako zadośćuczynienie wyliczona została ryczałtowa kwota pieniężna. W zakresie produkcji górniczej sprawa została przekazana do Komisji Skarbowej jako zaległości podatkowe z tytułu działalności górniczej. Poza tym chłopi przedstawili kilka spraw; kiedy to obciążano ich posługami lub opłatami gotówkowymi z tytułu zniesionych obowiązków. Wszystkie zostały rozstrzygnięte na korzyść chłopów. Wyliczono, że Romiszowski winien był wypłacić, na rzecz poszkodowanych mieszkańców wsi Jaworzno i Byczyna, kwotę prawie dwóch i pół tysiąca złotych.
Chłopi z jaworznickiej parafii potrafili bronić się przed nadużyciami dzierżawców, z pochodzenia szlachciców, ponieważ byli dawnymi poddanymi biskupa krakowskiego i umieli korzystać z prawa odwoływania się do sądu biskupiego. Po zmianie statusu prawnego i utworzeniu królewskiej ekonomii, przysługiwało im prawo odwoływania się do władz królewskich. I natychmiast z tego prawa skorzystali, kiedy dzierżawca Romiszowski przekroczył swoje uprawnienia.
Natomiast Aleksander Romiszowski nie odnalazł się w tej sytuacji. Będąc szlachcicem, w swoim majątku nie podlegał żadnej kontroli i mógł ustalać własne warunki. W jaworznickiej dzierżawie poczynał sobie podobnie, nie dostrzegając różnicy między własnością dziedziczną a dzierżawą dóbr skarbowych. Chciał szybko i dużo zarobić, nie oglądając się ani na prawo, ani na krzywdę mieszkańców. Romiszowski nie spodziewał się, że świadectwo chłopów przed królewską komisją będzie przyczyną obciążenia go poważnymi kwotami oraz oskarżenia przed Komisją Skarbową o wykroczenia podatkowe. Do rozstrzygnięcia sądowego jednak nie doszło, ponieważ Aleksander Romiszowski zmarł w 1795 r. W tym samym roku nastąpił również ostatni rozbiór Polski, przestała istnieć Rzeczpospolita szlachecka. Skończyła się historia Aleksandra Romiszowskiego, która zapoczątkowała wydobycie węgla kamiennego we wsi Jaworzno.
Bibliografia:
M. Czeppe, Romiszowski Aleksander, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. XXXII s. 1-2.; S. Bredetzky, Reisebemerkungen über Ungarn und Galizien, Wien, 1809 t. II s. 91; T. Korzon, Wewnętrzne dzieje za Stanisława Augusta (1764-1794), Warszawa, 1897 t. 3 s. 262;M. Leś-Runicka, Historia Jaworzna do 1795 r. Jaworzno, 2011 s. 102-103, 142-143, 200, 202, 254; eadem Historia Jaworzna w XIX wieku, Jaworzno, 2018 s. 65,76; M. Czeppe, Prywatna inicjatywa. Aleksander Romiszewski, www.wiw.pl/wielcypolacy (dostęp 15.11.2020); O. Dziechciarz, Dzieje Bolesławia od końca XVII w. do pocz. XX, [w:] „Przegląd Olkuski” 2016 r. www.przeglad.olkuski.pl /dostęp 15.11.2020/; M. Leś-Runicka, Aleksander Romiszowski, [w:] „Co tydzień” 2012 nr 51 s. 28; eadem Dzierżawca ekonomii, [w:] „Nasze Forum” 2014 nr 2 s. 16; Archiwum Główne Akt Dawnych, Akta Skarbu Koronnego sygn. XLVI-92; zespół Archiwum Kameralne sygn. AKIII.
Maria Leś-Runicka
