Przodownik Straży Granicznej w latach 1921-1939, komendant granicznej stanicy w 1939 r. Zginął w 1940 r. w nieznanych okolicznościach po aresztowaniu przez sowieckie służby polityczne.
Urodził się 3 lipca 1898 r. w Nieporazie koło Regulic, syn Walentego i Katarzyny z domu Warzecha. Rodzina mieszkała w Byczynie od 1904 r. Był stryjem, rodzonym bratem ojca Ireny Odrzywołek. Zob. Odrzywołek Irena.
W dniu 17 września 1917 r. został zmobilizowany do armii austriackiej, służył w wadowickim Pułku Piechoty. Po powrocie z frontu do domu, w lutym 1919 r. został powołany do Wojska Polskiego. Odbył szkolenie podoficerskie w Dęblinie, jego służba wojskowa przypadła na lata 1919-1921, okres najcięższych walk w obronie granic państwa polskiego. Nie mamy jednak dokładnych informacji dotyczących szczegółów jego służby frontowej. Wszystko wskazuje na to, że nie zrobił wojskowej kariery, należał do szeregowych żołnierzy walczących w obronie ojczyzny. Po demobilizacji nie wrócił do cywila, zgłosił się ochotniczo do formacji ochrony granic państwa polskiego. Była to Straż Celna, która działała od 1 kwietnia 1921 roku1.
Pierwszy ślad jego służby został zachowany w spisie funkcjonariuszy Straży Celnej z 1926 r. Zaliczony był do obsady placówki granicznej Jankielówka, w komisariacie Lipówka, inspektorat Suwałki, podległy Dyrekcji Ceł w Wilnie. Od października 1927 r. został przeniesiony do Mazowieckiego Inspektoratu okręg Ciechanów, komisariat Wincenta, placówka Kozioł. W tym rejonie pozostał do końca, osiągając kolejne awanse w pracy zawodowej. W listopadzie 1929 r. został kierownikiem placówki Zabiele, tu otrzymał stopień starszego strażnika. Po uzyskaniu awansu na kierownika placówki, został odkomenderowany na kurs do Centralnej Szkoły Straży Granicznej w Górze Kalwarii. W marcu 1933 r. został awansowany do stopnia przodownika (sierżanta) Straży Granicznej, a w styczniu 1934 r. otrzymał stanowisko kierownika placówki Wincenta, komisariat Kolno2. Z tej placówki oddelegowany został do Centralnej Szkoły Straży Granicznej w Rawie Ruskiej na kurs kierowników placówek pierwszej linii. W placówce Wincenta pozostał do września 1939 r3. Specjalizował się w strzelectwie, miał tytuł strzelca wyborowego, posiadał Odznakę Strzelecką I klasy. W uznaniu swojej służby i zasług otrzymał Medal Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości (1929), Odznakę Straży Granicznej (1930) oraz Brązowy Krzyż Zasługi (1934). Poza tym miał brązowy i srebrny Medal za Długoletnią Służbę.
Ochrona granicy polskiej na odcinku Mazowieckiego Inspektoratu była bardzo trudna i pełna zagrożeń. Po drugiej stronie były Prusy Wschodnie, prowincja III Rzeszy Niemieckiej, o tradycyjnie wrogim nastawieniu do Polski. Władze niemieckie popierały kontrabandę do Polski, organizowane były specjalne składy, gdzie przemytnicy zaopatrywali się w towar. Niemiecka straż graniczna postępowała brutalnie, często używała broni bez ostrzeżenia. Tylko w 1934 roku na tej granicy zabito 10 osób, a rannych zostało 5 osób.
Po wybuchu II wojny światowej walki w obwodzie Łomża, z przeważającymi siłami hitlerowskiego agresora, trwały do 10 września 1939 roku. 11 września oddziały Wehrmachtu zajęły Łomżę. Stosownie do paktu Ribbentrop-Mołotow, tereny na wschód od Pisy, Narwi, Bugu i Sanu znalazły się w sowieckiej strefie okupacyjnej. Zgodnie z tym, 29 września 1939 r. do Łomży wkroczyły jednostki Armii Czerwonej. Zagarnięte tereny włączone zostały do Białorusi jako obwód białostocki. Nastąpiły masowe aresztowania i wywózki Polaków w głąb ZSRR.
Antoni Odrzywołek, komendant granicznej stanicy Wincenta, szczęśliwie przeżył walki we wrześniu 1939 r., ale nie zdołał uniknąć losu ofiar sowieckiego reżimu. Ostatni adres jego zamieszkania był w Łomży. W kwietniu 1940 r. został aresztowany przez sowieckie służby i wszelki ślad po nim zaginął. Poszukiwania po wojnie nie przyniosły efektu. Obecnie można przypuszczać, że mógł być ofiarą zbrodni katyńskiej, obejmującej aresztowanych Polaków w rejonie białostockim z tzw. listy białoruskiej4.
Osierocił żonę i troje dzieci. Żona Irena Tyszka (1896-1982) urodziła się w Zambrowie, zmarła w Białymstoku. Po śmierci męża do końca życia nosiła tylko czarną odzież. Synowie: Jerzy (1926- ok. 1960), Zdzisław (1928-1987), Zygmunt (1933-1973).
- Ochrona granic państwa polskiego była organizowana od 31 października 1918 roku. Na początku były to organizacje tymczasowe, formowane na potrzeby chwili, trwały przez kilka lub kilkanaście miesięcy. Do 31 marca 1921 roku były to kolejno: Straż Gospodarczo-Wojskowa, Korpus Straży Skarbowej, Straż Graniczna, Wojskowa Straż Graniczna, Strzelcy Graniczni, Bataliony Wartownicze, Bataliony Celne Ministerstwa Skarbu
- Stopnie podoficerów Straży Granicznej – odpowiedniki w wojsku: starszy przodownik – starszy sierżant, przodownik – sierżant, starszy strażnik – plutonowy oraz kapral, strażnik – starszy szeregowiec oraz szeregowiec. Przy przejściu z wojska lub policji, nie był zachowywany posiadany stopień.
- Placówka Wincenta ochraniała odcinek 7 km granicy państwowej; prawa strona – od słupa granicznego 117, Bialiki, Wykowo do Rupina, lewa strona od słupa granicznego 109 do miejscowości Kozioł. Rzeka Wincenta na tym odcinku stanowiła naturalną granicę. Sąsiednie placówki: Brzozowo i Olszanka.
- Zbrodnia katyńska, zob. Pawlik Jacek – Lista białoruska nie została dotąd opracowana wobec braku współpracy władz Białorusi. Prawdopodobnym miejscem pochówku tych ofiar są Kuropaty koło Mińska.
Bibliografia:
Kalendarz z szematyzmem funkcjonariuszy Straży Celnej na 1927 rok, nakładem Zarządu Internatu imienia Władysława Rasińskiego dla dzieci funkcjonariuszy Straży Celnej, s. 291.; F. Olas, Straż Graniczna [w:] Dziesięciolecie Polski Odrodzonej, księga pamiątkowa 1918-1928, Kraków-Warszawa, 1928 s. 335-338; S Pasławski, Straż Graniczna i walka z nadużyciami celnemi, Warszawa, 1928 s. 13-14; L. Wyszczelski, Wojsko Polskie w latach 1918-1921, Warszawa, 2006, s. 67, 70-71; M K Tchórzewski, Łomżyńskie formacje graniczne, zarys dziejów, Grajewo, 2012, s. 40-44; H.M. Kula, Polska Straż Graniczna w latach 1928-1939, Warszawa, 1994 s. 104-106; A. K. Sobczak, Mazowiecki Inspektorat Okręgowy Straży Granicznej w Ciechanowie w latach 1928-1939, przyczynek do historii, [w:] Studia Mazowieckie 2014, nr 3, s. 61-76.; A. Skorek, Straż Graniczna w systemie zabezpieczenia zachodniej granicy II Rzeczpospolitej, [w:] Biuletyn Centralnego Ośrodka Szkolenia Koszalin 1998, nr 1/98, s. 5-10.; G. Goryński, Powstanie, organizacja i funkcjonowania Straży Granicznej w latach 1928-1939 [w:] Słupskie Studia Historyczne 2012, nr 18, s. 225-241.; ; M. Leś-Runicka, Moje korzenie, Jaworzno, 2018.; Archiwum Straży Granicznej w Szczecinie /dalej cyt. ASG/ zespół Straż Celna Kolno sygn. 172/4; Straż Graniczna sygn, 188 ; Centralne Archiwum Wojskowe, Kolekcja Personalno-Odznaczeniowa sygn. AP-543.
Maria Leś-Runicka
