KUSZAŃSKI ALEKSANDER /1780-1860/ – Jaworznicki Słownik Biograficzny

Lekarz, dr chirurgii, zatrudniony w latach 1823-1830 dla ochrony zdrowia załogi jaworznickich kopalń węgla i hut cynkowych. Weteran wojen napoleońskich, medyk pułku szwoleżerów Gwardii Napoleona I.

Urodził się 20 lutego 1780 r. w Chechle, pow. olkuski, w drobnoszlacheckiej rodzinie Jakuba i Anny z domu Kozłowskiej1. Studiował medycynę na Uniwersytecie Jagiellońskim, w 1808 r. zaciągnął się do wojska polskiego w służbie Napoleona I. Był to słynny 1 Pułk Szwoleżerów-Lansjerów Gwardii Cesarskiej pod dowództwem Wincentego Krasińskiego, ojca przyszłego wieszcza Zygmunta Krasińskiego. Kuszański najpierw był zwykłym szwoleżerem, od października 1808 r. przydzielono go do sztabu jako medyka 3 klasy. W takim charakterze przebył kampanie 1808-1814 roku, brał udział w znanych bitwach, np. Wagram, Witebsk, Berezyna, Lützen, Budziszyn, Drezno, Lipsk, Hanau, Brienne, Montmiral, Laon, Chateau-Thierry, Arcis-sur-Aube. W 1814 r. na własne żądanie otrzymał dymisję, ale nie opuszczał Francji. W roku następnym ponownie wstąpił do armii francuskiej, tym razem był to 7 Pułk Piechoty. W charakterze batalionowego medyka odbył kampanię wojenną 1815 r. W październiku tego samego roku wystąpił z armii francuskiej i powrócił do Polski. Zamieszkał w Krakowie i zajął się uzupełnieniem wykształcenia. W 1820 r. uzyskał na Uniwersytecie Jagiellońskim tytuł doktora chirurgii.
W 1823 r. przyjął propozycję zatrudnienia jako „chirurg przy rządowych kopalniach i hutach” w Jaworznie. Trzeba przypomnieć, że od 1822 r. działała w Rzeczypospolitej Krakowskiej terenowa służba zdrowia i w Chrzanowie był tzw. fizyk powiatowy, czyli lekarz. Szybko jednak uznano, że dla rejonu Jaworzna to nie wystarczy i stworzono stanowisko oddzielnego lekarza dla potrzeb załóg kopalń i cynkowni. Sprawa była bardzo poważnie traktowana, na mieszkanie lekarza przeznaczono lokal pierwotnie przewidywany na szkołę. Władze przywiązywały ogromną wagę do rozwoju szkolnictwa, ale w tym wypadku uznano, że lekarz jest ważniejszy. Od tego czasu istnieje na terenie miasta Jaworzna fachowa opieka lekarska w ramach publicznej opieki zdrowotnej. Aleksander Kuszański był pierwszym profesjonalnym lekarzem i w takim charakterze przyszło mu zorganizować pracę, wyznaczyć standardy i procedury działania. W tym zakresie opracował memoriał na temat potrzeb w zakresie służby zdrowia w Jaworznie.
Na pierwszym planie postawił stanowisko lekarza, dla którego zażądał odpowiedniego lokalu na mieszkanie, oraz urządzenie i wyposażenie ambulatorium lekarskiego. Poza tym koniecznym było utrzymanie stajni i koni, aby w każdym przypadku i na każde zawołanie mógł z urzędu swego, bądź to rannym, bądź z innych przyczyn zasłabłym osobom, przynieść pomoc. Jego zdaniem bezwzględnie należało zorganizować szpital w liczbie od 10 do 20 łóżek, z oddziałem chirurgii oraz punktem aptecznym. Według opinii Kuszańskiego, zgromadzenie chorych w jednym miejscu miało spowodować obniżenie kosztów dojazdów lekarza do chorych, mieszkających w promieniu kilku kilometrów. Poza tym zapewniało lekarski nadzór nad zażywaniem leków, przestrzeganiem diety oraz higieny jako niezbędnych poczynań do odzyskania zdrowia. Szpitalna opieka medyczna miała wpłynąć na lepsze wyniki w leczeniu pacjentów niż pozostawienie ich we własnych domach, w ciasnych, przeludnionych chałupach wiejskich bez kontroli, jak stosowana jest przepisana kuracja. Szpital miał być rozwiązaniem bardzo pożądanym dla chorych, a dla właściciela jaworznickich kopalń i hut również ekonomicznym. Petycja dr Kuszańskiego nie została jednak pozytywnie rozpatrzona, władze odpowiedziały odmownie, tłumacząc się brakiem środków finansowych2.
Dr Kuszański przebywał w Jaworznie prawdopodobnie do jesieni 1830 r., potem opuścił placówkę, udając się do Warszawy, gdzie wziął udział w powstaniu listopadowym. Był batalionowym medykiem w 4 Pułku Strzelców Konnych. Później należał do medycznej załogi wojskowego szpitala głównego w Ujazdowie. Po upadku powstania listopadowego wrócił do Krakowa.
Poza działalnością medyczną, dr Kuszański tłumaczył na język polski aktualne wtedy dzieła naukowe i popularnonaukowe, głównie z niemieckiego i francuskiego. Były to np. Aforyzmy Hipokratesa, Urzędnik zdrowia stanu małżeńskiego czyli prawidła sztuki lekarskiej do tegoż stanu oraz Historia Naturalna, tłumaczona z kilku autorów niemieckich. Podobno tłumaczył również Koran na język polski, ale tego nie udało się potwierdzić.
Rodzina: związek małżeński zawarł w 24 września 1820 r. z Marią Kadłubowską w krakowskim kościele Mariackim. Para nie miała dzieci. Aleksander Kuszański zmarł w dniu 5 sierpnia 1860 r., pochowany został na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie.

Datę podajemy według Rejestru metryk kościelnych urodzeń, małżeństw, zgonów z lat 1751-1810 z parafii Chechło sygn. 2/1/Archiwum Państwowe w Katowicach. W literaturze przedmiotu rok urodzenia zapisuje się jako 1777 lub 1778, które należy uznać za błędne wobec cytowanego dokumentu.
Dopiero za dwadzieścia lat, w 1842 r. podjęto decyzję o uruchomieniu szpitala w Jaworznie. W tym celu przerobiono budynek starego spichlerza w okolicy dzisiejszej ulicy Stojałowskiego i w styczniu 1843 r. został w nim otwarty szpital dla górników i hutników w zakładach rządowych pracujących. Placówka posiadała dwie sale chorych, każda od 8 do 10 łóżek, poza tym łazienka, kuchnia i mieszkanie dla dozorcy. Leczenie było bezpłatne, w ramach ubezpieczenia w tzw. kasie brackiej, do której należeli wszyscy zatrudnieni w jaworznickich zakładach. Dozorcą, czyli gospodarzem szpitala, został niejaki Wincenty Czadel. Szpital przeznaczony był dla załóg jaworznickich kopalń i hut, ale sprawował również opiekę medyczną nad pozostałymi mieszkańcami jaworznickiego rejonu.

Bibliografia:
Encyklopedia Orgelbranda, t. 9, Warszawa 1898, s. 86; K. Estreicher, Bibliografia polska XIX. stulecia, t. II, s. 535; L. Gąsiorowski, Zbiór wiadomości do historii sztuki lekarskiej w Polsce od czasów najdawniejszych, aż do najnowszych, Poznań 1854, s. 334; S. L. Kośmiński, Słownik lekarzy polskich obejmujący oprócz krótkich życiorysów lekarzy polaków oraz cudzoziemców w Polsce osiadłych, dokładną bibliografią lekarską polską od czasów najdawniejszych aż do chwili obecnej, Warszawa 1883, s. 257; A. Rembowski, Źródła do historii pułku polskiego lekkokonnego Gwardii Napoleona I z rękopisów i druków oryginalnych, Warszawa 1899, s. 554; L. Zembrzuski, Służba zdrowia w pułku lekkokonnym polskim Gwardji Napoleona I, Warszawa 1925, s. 16; M. J. Turos, Medycy szwoleżerów, [w:] W. Krasiński, Życie społeczno-kulturalne Warszawy i Królestwa Polskiego, Warszawa 2016, s. 279-292; R. Gerber, Studenci Uniwersytetu Warszawskiego 1808-1831. Słownik biograficzny, Warszawa 1977; A. Tokarska, Kontakty kulturalne Górnego Śląska z Krakowem w dobie niewoli narodowej, Katowice 2003, s. 89.; M. Leś-Runicka, Najważniejsze – to zdrowie, „Co tydzień” 1999, nr 40, s. 21; eadem, Aleksander Kuszański (1777-1860), [w:] „Co tydzień” 2012, nr 46, s. 24; eadem, Pierwszy lekarz, [w:] „Extra” 2015, nr 17, s. 16.; Archiwum Narodowe w Krakowie (dalej: ANK), zespół Archiwum Wolnego Miasta Krakowa (dalej: AWMK), sygn. AWMK -IV/10; ANK, AWMK-V/141 A, B; ANK, AWMK -VI/8,28; ANK, AWMK -VII/5,8,36; ANK, zespół Akta Zapowiedzi i Małżeństw cywilnych. parafii Panny Maryi w Wolnym Mieście Krakowie na rok 1820, sygn. 29/328/0/2/39; Archiwum Państwowe w Katowicach, Rejestr metryk kościelnych urodzeń, małżeństw, zgonów z lat 1751-1810 z parafii Chechło, sygn. 12/1097/2/1.;napoleon.org. (dostęp: 06.11.2010); cmentarium.sowa.website.pl (dostęp: 02.11.2010).

Maria Leś-Runicka

Książka autorstwa Aleksandra Kuszańskiego pt. Urzędnik zdrowia małżeńskiego czyli prawidła sztuki lekarskiey zastosowane do tegoż stanu. Z ryciną. Przekł. Z niemieckiego, Wrocław 1819 r. / POLONA – domena publiczna/ — Książka autorstwa Aleksandra Kuszańskiego pt. Urzędnik zdrowia małżeńskiego czyli prawidła sztuki lekarskiey zastosowane do tegoż stanu. Z ryciną. Przekł. Z niemieckiego, Wrocław 1819 r.